Theo Hiệp hội Sắn Việt Nam, diện tích trồng sắn cả nước hiện có khoảng 530.000 ha/năm, mang lại giá trị xuất khẩu từ 1 – 1,2 tỷ USD năm. Khoai mì được trồng tập trung chủ yếu tại 5 vùng chính gồm: Trung du miền núi phía bắc, vùng Bắc Trung Bộ, duyên hải Nam Trung Bộ, Tây Nguyên và Đông Nam Bộ. Tổng sản lượng sắn cả nước ước đạt gần 10,7 triệu tấn với năng suất bình quân 20,3 tấn/ha. Theo báo cáo của Cục Trồng trọt (Bộ NN&PTNT), hiện nay củ mì và các sản phẩm từ mì là một trong 13 sản phẩm nông sản chủ lực xuất khẩu của Việt Nam với kim ngạch xuất khẩu 1,35 tỷ USD/năm, đứng thứ 2 thế giới chỉ sau Thái Lan. Vai trò của cây khoai mì không chỉ dừng lại ở xóa đói giảm nghèo mà đã trở thành loại cây hàng hóa, mang lại lợi ích to lớn cho người nông dân. Ở Việt Nam, củ mì được xem là cây dễ trồng, ít kén đất, vốn đầu tư thấp, phù hợp với nhiều vùng sinh thái khác nhau và điều kiện kinh tế nông hộ. Tuy nhiên, trong những năm gần đây diện tích sản xuất khoai mì tăng liên tục, nhưng những dịch bệnh hại cũng xuất hiện ngày càng nhiều trên cây khoai mì. Các bệnh điển hình như: Bệnh chổi rồng, bệnh sọc nâu, rệp sáp bột hồng, bệnh thối củ, nhện xanh hại sắn, bệnh khảm lá do vi rút, … ngày càng tăng mạnh trên diện rộng và làm thiệt hại lớn đến năng suất, chất lượng và thu nhập của người trồng củ mì. Để tránh thiệt hại lớn cho vườn củ mì, việc bảo vệ cây mì tránh khỏi bệnh hại và sâu bệnh là công việc hết sức quan trọng.
Hai bệnh chính đe dọa cây mì ở là bệnh khảm lá (CMD) và bệnh sọc nâu trên củ mì (CBSD). Hai bệnh này gây tỉ lệ chết cao cho khoai mì. Cụ thể, bệnh khảm sắn có thể làm giảm năng suất từ 40% – 70% thì bệnh sọc nâu trên sắn có thể làm giảm năng suất hoàn toàn từ 90 – 100%.
Và dưới đây chúng tôi tổng hợp lại các loại sâu hại lá và thân cây củ mì phổ biến.
- Rệp sáp bột hồng hại củ mì
Bệnh rệp sáp bột hồng do loài rệp sáp có tên khoa học là Phenacoccus manihotis gây hại trên khoai mì. Rệp gây hại bằng việc ăn cây mì, đặc biệt là lá và thân cây. Rệp sáp bột hồng thường được tìm thấy ở đầu chồi sắn dưới bề mặt lá. Loại sâu bệnh này gây bệnh vào lá sắn khiến lá bị héo, xoăn, biến vàng và làm cho chồi khoai mì trở nên còi cọc, chùn ngọn và cây lùn.
Loại bệnh này có thể dẫn đến thiệt hại đáng kể về năng suất của khoai mì lên đến trên 60%. Có hai loại rệp sáp bột hồng gồm: Rệp sáp xanh Phenacoccus madeirensis và rệp sáp sọc Ferrisia virgate. Trong khi rệp sáp xanh phổ biến trên cây khoai mì hơn rệp sáp sọc, thì rệp sáp sọc xuất hiện chủ yếu trên bề mặt thân cây mì. Rệp sáp xanh và rệp sáp sọc chỉ ăn khoai mì và không ăn các loại cây lương thực khác.
- Bệnh nhện đỏ hại khoai mì
Có hơn 40 loài nhện gây hại trên cây mì tuy nhiên phổ biến nhất tại Việt Nam là nhện đỏ (Tetranychus Turcatys). Nhện đỏ có cơ thể hình cầu chia làm hai phần (phần thân và phần miệng) nhện trưởng thành có kích thước rất nhỏ từ 0,1mm – 0,4mm có màu nâu đỏ.
Trứng được đẻ dính vào sợi tơ mạng nhện và nở ra sau khoảng 3 ngày. Vòng đời là kết hợp của trứng, sâu non và 2 giai đoạn ấu trùng và trưởng thành. Thời gian từ trứng đến trưởng thành thay đổi phụ thuộc lớn vào nhiệt độ. Trong điều kiện phòng thí nghiệm (nhiệt độ 25 – 28°C, đổ ẩm 70% ): trứng 3-4 ngày, sâu non 2-5 ngày, tiền ấu trùng 1-2 ngày và ấu trùng 1-3 ngày. Thời gian từ trứng – trưởng thành từ 7-14 ngày và thời gan sống của trưởng thành kéo dài đến 22 ngày. Có nhiều thế hệ trùng lặp trong năm.
Nhện ăn làm cho lá chuyển màu vàng xám. Các đốm hoại tử xuất hiện khi lá bị nặng. Khi nhện đỏ dời lớp sáp, lớp mô thịt lá xẹp xuống và tạo thành các đốm màu nơi nó chích hút. Có khoảng 18-20 tế bào bị hủy/phút. Quá trình chích hút tạo thành các vết chấm trắng và về sau lá trở nên vàng xám hay màu đồng. Sự rụng lá hoàn toàn có thể xảy ra nếu nhện đỏ không được phòng trừ.
Khi quần thể tăng trưởng, nhện đỏ phân bố khắp bề mặt lá, bao gồm cả mặt trên lá và những đốm vàng bao trùm cả lá làm chuyển sang màu đỏ hay rỉ sắt. Khi bị nặng, phần lá giữa và dưới có biểu hiện tiến trình rụng lá hướng về ngọn, chồi bị teo tóp lại và cây có thể bị chết.
Chúng làm giảm 90% hoạt động quang hợp của cây, 78% tuổi thọ lá và 65% kích thước lá, là những phần quan trọng trong đời sống của cây mì. Vì vậy, năng suất củ sẽ giảm 20 – 87%, phụ thuộc vào giống, tuổi cây và thời gian bị hại. Mặt khác, số lượng và chất lượng của thân cây để làm giống cũng bị ảnh hưởng. Nhện xuất hiện và gây hại vào mùa khô, tác hại không lớn.
- Bọ phấn trắng
Bọ phấn trắng Bemisia tabac là một trong những nhóm dịch hại nông nghiệp chính gây ra năng suất thấp trên cây khoai mì. Bọ phấn trắng hút nhựa lá. Bọ thường bay với khoảng cách ngắn 1-3m trong tán lá cây, bay theo phương nằm ngang, đôi khi có kiểu bay theo vòng xoắn. Khi trưởng thành gặp ánh sáng trực xạ chúng liền lẩn tránh hoặc bay sang những lá khác, nơi có ánh sáng tán xạ.
Trong quá trình chích hút dịch cây, Bọ phấn trắng B. tabaci truyền vi rút cho cây thông qua tuyến nước bọt. Có thể phân biệt cây khoai mì bị nhiễm bệnh do B. tabaci truyền bệnh trong quá trình sinh trưởng của cây và nhiễm bệnh từ hom giống thông qua triệu chứng trên cây. Nếu hom giống không nhiễm bệnh, cây bị nhiễm bệnh do B. tabaci truyền vi rút trong quá trình sinh trưởng phát triển thì chỉ những lá ở phía ngọn mới biểu hiện triệu chứng, các lá già và bánh tẻ phía dưới không biểu hiện triệu chứng. Nếu hom giống bị nhiễm bệnh thì tất cả các lá trên cây đều bị khảm, biến dạng, quăn queo. Trong khi đó, cây sắn khỏe sẽ không biểu hiện bất kỳ triệu chứng nào. Bọ phấn trắng là vật trung gian truyền cho 5 loại virus chính gồm: Begomovirus; Ipomovirus; Crinivirus; Carlavirus và TorradoVirus.
- Các bệnh hại quan trọng nhất trên khoai mì
Hai bệnh hại khoai mì phổ biến là bệnh khảm lá (CMD) và bệnh sọc nâu (CMSD).
- Bệnh khảm lá (CMD)
Căn bệnh tàn phá cây khoai mì này do vi rút có tên khoa học là Sri Lanka Cassava Mosaic Virus (Begomovirus: Geminiviridae) gây ra khảm trên lá. Bọ phấn trắng là vật trung gian truyền bệnh, có thể do sử dụng các cành sắn bị nhiễm bệnh làm vật liệu trồng. Bệnh khảm lá (CMD) là mối đe dọa chính đối với việc trồng khoai mì không chỉ riêng ở Việt Nam. Bệnh này có tính chất đặc hữu và do bọ phấn trắng vector gây ra. Bệnh khảm lá là một bệnh gây hại nặng đối với cây khoai mì. Điều này cuối cùng dẫn đến giảm năng suất củ mì. Bệnh làm năng suất sản lượng khoai mì giảm mạnh từ 20% – 90%. Cây khoai mì bị ảnh hưởng bởi bệnh khảm lá ở giai đoạn đầu sinh trưởng có thể nghiêm trọng và tàn phá hơn so với ở giai đoạn phát triển sau này.
Bệnh xuất hiện trên lá dẫn đến rụng lá và vàng lá. Triệu chứng phổ biến và dễ nhận diện là trên lá xuất hiện các vết khảm màu trắng, vàng hoặc xanh nhạt nằm rải rác khắp mặt lá, phiến lá bị cong vênh, biến dạng và có thể dày hơn bình thường, cây càng bị thấp lùn và giảm mạnh năng suất nếu càng bị nhiễm bệnh sớm. Mức độ bệnh hại nhẹ là không bị biến dạng hoặc biến dạng nhẹ, mức độ hại nặng làm cho lá mì xoăn, cong queo, nhăn nhúm.
Bệnh có thể xuất hiện ở hầu hết các giai đoạn sinh trưởng của cây, nếu sử dụng hom giống nhiễm bệnh thì triệu chứng sẽ xuất hiện sớm ngay khi mọc. Đối với cây đã lớn khi bị nhiễm bệnh sẽ lâu biểu hiện hơn và ảnh hưởng năng suất cũng ít hơn
Chính vì vậy nên dẫn đến thiệt hại rất lớn về năng suất, gây thiệt hại kinh tế cho người nông dân. Những triệu chứng sau đây được coi là triệu chứng của bệnh khảm lá:
- Lá bị vàng và biến dạng
- Tăng trưởng còi cọc
- Tờ rơi bị biến dạng và xoắn
- Củ bị nhiễm bệnh xuất hiện đốm
- Mụn nước màu xanh đậm.
- Giảm tổng thể kích thước của lá và cây
- Bệnh sọc nâu trên mì
Bệnh sọc nâu trên cây khoai mì (CBSD: Cassava brown streak disease) là một bệnh do virus tàn phá việc trồng mì, đe dọa nghiêm trọng cho cây khoai mì. Không giống như bệnh khảm lá (CMD), bệnh sọc nâu (CBSD) do hai loài ipomovirus khác nhau gây ra. Đó là virus sọc nâu mì và virus sọc nâu mì Ugandan. Cả hai loài đều thuộc họ Potyviridae.
Bệnh sọc nâu sắn (CBSD) ít phổ biến hơn và ít được chú ý hơn bệnh khảm lá. Bệnh gây thiệt hại đáng kể do hoại tử rễ gốc. Bọ phấn trắng là vật trung gian truyền bệnh đốm nâu. Bệnh biểu hiện trên thân cây, gây bệnh thối khô cứng ở rễ. Điều này ảnh hưởng đến chất lượng và số lượng sắn sản xuất
- Phương pháp kiểm soát và phòng ngừa bệnh hại khoai mì
- Vệ sinh đồng ruộng là một trong những cơ chế phòng bệnh chủ yếu trên cây khoai mì. Bạn chỉ cần nhổ bỏ và tiêu hủy tất cả các cây mì có biểu hiện triệu chứng bệnh. Làm như vậy sẽ giảm được nguồn lây bệnh.
- Trồng những cành giâm sạch bệnh (được chứng nhận khỏe mạnh) là cách hiệu quả nhất để giảm thiểu sự lây lan của bệnh. Sử dụng các vật liệu giâm cành khỏe mạnh, sạch bệnh và không có vi rút trên một lô đất khỏe mạnh, sạch sẽ.
- Loại bỏ tất cả các cây bị nhiễm bệnh và tiêu hủy chúng.
- Để ngăn ngừa bệnh lây lan trong đất, hãy luân canh cây mì với các cây trồng khác hoặc để đồng ruộng bỏ hoang ít nhất sáu tháng giữa các vụ khoai mì.
- Vật trung gian truyền bệnh có thể hỗ trợ quá trình truyền bệnh khi cây sắn ở gần ruộng bị nhiễm bệnh.
